بررسی تأثیر استدراکات بلاغیون بر روایی و پایداری ساختارمندی ایضاح‌البلاغۀ خطیب قزوینی

«خطیب قزوینی» یکی از برجسته‌ترین سخن‌شناسان مسلمان است. وی در تداوم سنّت کلاسیک سخن‌شناسی اسلامی، چکیدۀ باب سوم کتاب مفتاح‌العلوم سکاکی را با هدف تسهیل ارتباط با متن و یادگیری بهتر آن، با عنوان کتاب تلخیص‌المفتاح پدید آورد؛ اثری که حاوی برخی از آرای خود او در علم بلاغت نیز بود. سپس، وی ایضاح را برای شرح و تکمیل مطالب تلخیص‌المفتاح نوشت، اما کتاب ایضاح به‌رغم تأخّر، پخته و مشروح‌تر بودن آن، نتوانست در برابر چکیدگی کتاب تلخیص، جایگاه شایسته‌ای به‌دست آورد و بدین سان، به‌تدریج شأن ایضاح در بین جویندگان علم و پژوهندگان سخن‌شناسی و بلاغت مغفول ماند. در زبان فارسی نیز کار درخور و بایسته‌ای بر این کتاب ارجمند انجام نگرفته‌است و یا حتّی ترجمۀ فارسی کاملی از این متن نداریم که بدین مهم همت گماشته باشد. این نوشتار با مروری کوتاه بر سیر تطوّر دانش بلاغت و ساختار تاریخی سخن‌شناسان مسلمان و امّهات کتب این علم، ایضاح خطیب قزوینی را در کانون توجه خود قرار داده‌است و ضمن معرّفی آن، به نمونه‌هایی از استدراکات دانشمندان بلاغی متأخّر در باب آرای خطیب قزوینی در محدودۀ دانش معانی و تأثیر این آراء در زیربنای مفهوم پیشنهادی خطیب برای دانش بلاغت می‌پردازد.